Φυτό κοινό σε όλη την Ευρώπη (οικογένεια Ροδίδες, Rosaceae) με λευκά ή ροζ άνθη και ξυλώδεις βλαστούς, έρποντες ή αναρριχώμενους, που το μήκος τους μπορεί να φτάσει τα 5 μέτρα και είναι οπλισμένοι με ισχυρά αγκάθια. Τα φύλλα του είναι παλαμοειδή με οδοντωτά άκρα, ενώ ο μίσχος και οι νευρώσεις τους έχουν μικρά αγκάθια.Είναι γυρεογόνο και νεκταρογόνο φυτό. Η ανθοφορία του ξεκινά από τα μέσα Μαΐου και κρατάει όλο καλοκαίρι.
Μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι ένα από τα πολύ καλά μελισσοκομικά φυτά.
Τα άνθη του είναι μικρά ,λιλά, ροζ ή λευκά. Ανθίζει τον Ιούνιο και Ιούλιο και τον συναντούμε σε φράκτες, δάση και ρυάκια..
Οι καρποί του είναι βρώσιμοι, στην αρχή είναι κόκκινοι και έχουν ξινή γεύση, όταν ωριμάσουν γίνονται μαύροι και αποκτούν ευχάριστη γεύση και άρωμα.
Τα φύλλα και ιδιαίτερα οι βλαστοί έχουν γεύση στυφή.Οι καρποί έχουν γεύση γλυκιά , υπόξινη και μπορούν να φαγωθούν ευχάριστα αντί για τα μούρα. Από αυτούς παράγεται κρασί και ξύδι και με απόσταξη καλή ρακή.
Οι ρίζες και τα φύλλα του βοτάνου περιέχουν στυπτικά, φραγκαρίνη (τονωτικό της μήτρας), τανίνες και πολυπεπτίδια. Οι καρποί περιέχουν βιταμίνες Α, Β, C, Ε, ανόργανες ουσίες , κιτρικό και μηλικό οξύ, ιμβερτοσάκχαρο μέταλλα, πτητικό έλαιο.
Η παρουσία απολιθωμάτων αποδεικνύουν ότι τα βατόμουρα ήταν μέρος της καθημερινής διατροφής των αρχαίων. Ο Αισχύλος (525-456 π.Χ.) αρχαίος Έλληνας συγγραφέας των αθάνατων τραγωδιών και ο Ιπποκράτης (460-375 π. Χ.) πατέρας της ιατρικής αναφέρουν το βατόμουρο.
Ο Διοσκουρίδης συνιστά το αφέψημα των κορυφών του φυτού κατά των κοιλιακών νοσημάτων, κατά των άφθων, για την στερέωση των ούλων (με το μάσημα των φύλλων), και κατά των κονδυλωμάτων και των αιμορροΐδων σε καταπλάσματα. Ακόμα συνιστά το φυτό στους στομαχικούς και τους καρδιακούς. Πρότεινε ακόμη το χυμό των φύλλων αφού πυκνωθεί μετά την έκθεση στον ήλιο για όλα τα προαναφερόμενα νοσήματα, ενώ το χυλό του καρπού τον πρότεινε στα στομαχικά και κοιλιακά νοσήματα.
Ήταν παραδοσιακό δημοφιλές σπιτικό γιατρικό. Χρησιμοποιούσαν το ξύδι που έβγαζαν από τους καρπούς για τον ερεθισμένο λαιμό και τον βήχα. Το έγχυμα των φύλλων το χρησιμοποιούσαν για την διάρροια και ως κατάπλασμα για τις αιμορροΐδες. Το σιρόπι από τα σμέουρα (καρπούς) το έπαιρναν για να προλαμβάνει την συσσώρευση τρυγίας στους αυχένες των δοντιών.
Στη λαϊκή ιατρική χρησιμοποιούσαν το αφέψημα ακόμη κατά της δυσεντερίας, αιματουρίας, λευκωματουρίας, κλπ.
Την ρίζα του φυτού την χρησιμοποιούσαν σαν στυπτική, αντιαρθριτική, διουρητική και υποτασική.
Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται τα νεαρά βλαστάρια, οι καρποί και οι ρίζες. Τα βλαστάρια και τα φύλλα συλλέγονται την άνοιξη και οι καρποί όταν ωριμάσουν (Σεπτέμβριο και Οκτώβριο).
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις :
Το βότανο δρα ως στυπτικό, τονωτικό, δυναμωτικό, αντιπυρετικό, ελαφρώς διουρητικό, εφιδρωτικό και αποτοξινωτικό. Οι καρποί του βατόμουρου βελτιώνουν την πέψη, ανοίγουν την όρεξη και αυξάνουν την περισταλτικότητα των εντέρων.
Χρησιμοποιούνται για ασθένειες του στομάχου και του συκωτιού, φλεγμονές της χολής, γαστρίτιδα, γαστρορραγίες και σκουλήκια των εντέρων. Οι καρποί χρησιμοποιούνται φρέσκοι και υπό μορφή αφεψήματος. Ο χυμός των φρέσκων βατόμουρων και το έγχυμα του φυτού πίνεται για να σβήσει την δίψα στις εμπύρετες καταστάσεις., πνευμονία και δύσπνοια. Οι ώριμοι καρποί έχουν καθαρτική δράση ενώ οι πράσινοι (άγουροι) καρποί έχουν αντιδιαρροϊκή δράση. Το αφέψημα των φύλλων του λαμβάνεται στα κρυολογήματα, βήχα, ασθένειες των άνω αναπνευστικών οδών, ως διουρητικό στην κατακράτηση ούρων, ασθένειες των νεφρών και της ουρήθρας. Το έγχυμα που προετοιμάζεται με φύλλα, άνθη ή κορυφές του βατόμουρου, χρησιμοποιείται υπό μορφή γαργάρων και για πλυσίματα ενάντια στον ερεθισμό και τις φλεγμονές του λαιμού, φάρυγγα, ούλων και στοματικής κοιλότητας. Η ρίζα του βατόμουρου μαζί με την ρίζα του πεντάνευρου (πλαντάγκο) χρησιμοποιούνται σαν βοηθητικά κατά του διαβήτη.
Οι καρποί του βατόμουρου χρησιμοποιούνται σε λικέρ, σιρόπια, μαρμελάδα, κρασί και για να δίνουν άρωμα στο ξύδι. Το αιθέριο έλαιο των καρπών το προσθέτουν σε σαμπουάν και καλλυντικά μπάνιου.
Παρασκευή και δοσολογία :
Παρασκευάζεται ως αφέψημα. Βράζουμε για ένα λεπτό δύο κουταλάκια του τσαγιού σε ένα φλιτζάνι νερό. Σβήνουμε τη φωτιά και το αφήνουμε σκεπασμένο για 10 λεπτά ακόμη. Σουρώνουμε και πίνουμε έως τρεις φορές την ημέρα πριν το φαγητό. Αν θέλουμε μπορούμε να το γλυκάνουμε με λίγο μέλι.
Στη συγκομιδή βατόμουρων θα χρειαστείτε απαραιτήτως ένα μικρό κλαδευτήρι και μια τσάντα από σκληρό πλαστικό ή ένα καλάθι.
Το μάζεμα
Με το κλαδευτήρι κόβουμε την άκρη του βάτου που έχει τους καρπούς, την οποία ρίχνουμε μέσα στην τσάντα ή στο καλάθι.
Στο σπίτι στρώνετε σε ένα τραπέζι ένα χάρτινο ή πλαστικό τραπεζομάντιλο και με την ησυχία σας αφαιρείτε τους καρπούς από τα κλαριά.
Προσοχή σε δύο πράγματα:
1) Το ξεδιάλεγμα των καρπών είναι επίπονο γιατί τα κλαριά έχουν αρκετά αγκάθια. Ενας άντρας μπορεί να τα ξεκαθαρίσει πιο γρήγορα, γιατί έχει πιο σκληραγωγημένα χέρια.
2) Για τη μαρμελάδα χρησιμοποιούμε όλους τους καρπούς ακόμα και τους πράσινους, επειδή κρατάνε το άρωμα και μετά το βράσιμο. Ιδανικά οι καρποί πρέπει να είναι 50% ώριμοι (μαύροι), 25% ημιώριμοι (κόκκινοι) και 25% άγουροι (πράσινοι).
Η μαρμελάδα
Μια καλή μαρμελάδα έχει μόνο δύο βασικά μυστικά και μία τεχνική που σας παραθέτω.
Για να μην πιάσει μύκητες (μούχλα) η μαρμελάδα, πρέπει να βράσει 3 φορές. Μετά από κάθε βράσιμο (των 15 - 20 λεπτών) πρέπει να κρυώνει τελείως.
Το δεύτερο σημαντικό είναι η ποσότητα της ζάχαρης. Η πρέπουσα αναλογία είναι στα 3 κιλά φρούτου μόνον 1 κιλό ζάχαρη, κατά προτίμηση καστανή (demerata). Για το δέσιμο μην ανησυχείτε, θα γίνει κι αυτό.
Επίσης, να αποφύγετε να βάλετε ζάχαρη στα φρούτα από πριν (12 ώρες), για να βγάλει το φρούτο το ζουμί του. Κι αυτό επειδή αρχίζουν αλκοολικές ζυμώσεις και χάνει το φρούτο τα αρώματα.
Η τελευταία τεχνική και μυστικό είναι να βάλετε αρκετό νερό ώστε να μπορούν τα φρούτα να βράζουν με το ελάχιστο ανακάτεμα και να μην υπάρχει φόβος να κολλήσουν. Οταν τελειώσει το βράσιμο βάζετε τη μαρμελάδα σε ένα ταψί και γρήγορα στο φούρνο στους 120 - 150 βαθμούς μέχρι να φύγουν τα πολλά υγρά. Βγάλτε το ταψί από το φούρνο, ρίξτε το χυμό από ένα λεμόνι και βάλτε τη μαρμελάδα σας, όταν κρυώσει, σε βαζάκια.